Trevelin: Anheddiad Cymreig Hanesyddol ym Mhatagonia

Wedi’i leoli yn nghysgod yr Andes, mae Trevelin yn dref sy’n llawn hanes a threftadaeth Gymreig-Batagonaidd. Daw ei henw o’r Gymraeg Trefelin (“tref y felin”), gan adlewyrchu ei chychwyn fel canolfan melino blawd i’r ymsefydlwyr Cymreig a gyrhaeddodd ddiwedd y 19eg ganrif. Wedi’i lleoli ar lan ddwyreiniol Afon Percy, 22 km i’r de o Esquel, mae Trevelin wedi tyfu’n raddol, gyda phoblogaeth o 7,908 yn ôl cyfrifiad 2010.

Mae hanes Trevelin yn gysylltiedig â’r ehangu o Gymru Patagonia, dan arweiniad grŵp o ymsefydlwyr a elwid yn y Rifleros, a aeth ati yn 1885 i chwilio am dir ffrwythlon y tu hwnt i Ddyffryn Chubut.

Ar ôl taith hir a blinderus ar draws Y Paith, fe ddarganfuant ddyffryn toreithiog a ffrwythlon a enwyd ganddynt yn Cwm Hyfryd (The Pleasant Valley), a fyddai’n gartref i Drevelin ac aneddiadau cyfagos yn y dyfodol. Roedd y darganfyddiad hwn yn hanfodol i oroesi a ffyniant Y Wladfa, gan ddarparu tir addas ar gyfer ffermio mewn tirlun caled ac anodd.

Mae hanes y dref yn gysylltiedig â’r arloeswr Cymreig John Daniel Evans, a sefydlodd y felin flawd gyntaf, Los Andes, yn 1891. Roedd Evans yn archwiliwr ac yn ffigwr allweddol yn natblygiad Cymru Patagonia, ac mae’n cael ei gofio hefyd am ei ddianc o ymosodiad yn 1884, pan wnaeth ei geffyl, Malacara, achub ei fywyd trwy neidio lawr llethr serth i ddiogelwch. Mae’r digwyddiad hwn, a arweiniodd at farwolaeth tri o’i gyd-deithwyr, yn cael ei goffáu yn Nyffryn y Merthyron (Valley of the Martyrs), safle sydd o arwyddocâd hanesyddol dwfn yn y rhanbarth.

Mae etifeddiaeth Malacara yn parhau yn Nhrevelin, lle mae ei fedd ym Mharthref Taid bellach yn un o’r atyniadau hanesyddol poblogaidd yn y dref. Gall ymwelwyr dalu teyrnged i’r ceffyl eiconig hwn, y bu ei ddewrder yn allweddol i hanes Cymru Patagonia.

Chwaraeodd Trevelin ran hanfodol wrth siapio ffiniau’r Ariannin. Yn 1902, yn ystod anghydfod tiriogaethol rhwng yr Ariannin a Chile, daeth y dref yn fan digwyddiad hanesyddol pwysig. Yn Ysgol Rhif 18, pleidleisiodd ymsefydlwyr Cymreig a phobl Mapuche-Tehuelche yn llethol o blaid aros yn rhan o’r Ariannin yn hytrach na Chile, penderfyniad a helpodd i ddiffinio sofraniaeth genedlaethol yn y rhanbarth. Mae’r digwyddiad hwn yn cael ei ddathlu hyd heddiw fel un o uchafbwyntiau hanes Patagonia.

Trevelin Heddiw: Cymysgedd o Hanes, Diwylliant a Natur

Mae Trevelin wedi cadw ei wreiddiau Cymreig-Batagonaidd tra hefyd yn datblygu’n dref fywiog sy’n cofleidio twristiaeth, amaethyddiaeth ac antur awyr agored. Mae Felin Flawd Los Andes, a adeiladwyd yn wreiddiol gan John Daniel Evans, bellach yn gartref i amgueddfa yng nghanol y dref, gan gynnig golwg ar dreftadaeth felino Trevelin a gwytnwch ei sefydlwyr.

Ychydig gilometrau y tu allan i Drevelin, mae Felin Nant Fach yn dyst arall i’r hanes hwn. Fe’i hadeiladwyd gan Mervyn Evans ac mae’n cynnig arddangosiadau hanesyddol a chyflwyniadau sy’n dod â’r gorffennol yn fyw. Yn ei hymyl, mae stryd hanesyddol wedi’i hadeiladu, gan ail-greu sut y gallai Trevelin fod wedi edrych dros ganrif yn ôl, gyda bar, siop a adeiladau arddull cyfnod, gan ganiatáu i ymwelwyr gamu yn ôl mewn amser a phrofi blynyddoedd cynnar y dref.

Mae dylanwad Cymreig Trevelin yn amlwg yn ei dai te, lle gall ymwelwyr fwynhau’r Torta Galesa Negra enwog, cacen ffrwythau sbeislyd ddwys sydd wedi dod yn symbol o fwyd Cymreig-Batagonaidd. Mae capeli Cymreig y dref ac arwyddion stryd dwyieithog yn adlewyrchu presenoldeb parhaol iaith a thraddodiadau ei sylfaenwyr.

Y tu hwnt i’w harwyddocâd diwylliannol, mae Trevelin yn borth i Barc Cenedlaethol Los Alerces, safle Treftadaeth y Byd UNESCO sy’n enwog am ei goedwigoedd hynafol, llynnoedd rhewlifol a golygfeydd mynyddig syfrdanol.